Seçkin Bir Romanýn Çeviri Yoluyla Kaybediliþi

Dr. Orhan BOZDEMİR ^*

Dr. Mesut GÖNÇ^**

Özet

Akif Pirinçci’nin Türkçe’ye çevrilen “Felidae” adlı eserinin incelenmesi bu araştırmanın konusunu oluşturmaktadır. Söz konusu eleştiri yazısı, edebi metin çevirisinin öngördüğü farklı eşdeğerlik düzeylerinde ele alınmaktadır.

Abstract

The subject of this research is the analysis of Akif Pirinçci’s “Felidae”, translated into Turkish. The above mentioned critical research has been approached from different equivalent levels, required by literary text translation.

Seçkin bir romanın çeviri yoluyla kaybedilişi

Federal Almanya’da yaşayan Türk yazar Akif Pirinçci’nin 1989 yılında Goldmann Verlag tarafından yayımlanan romanı “Felidae”, aynı yıl milyonun üzerindeki okuru ve aldığı ödüllerle, tüm Avrupa’da kendisinden çokça söz ettirmeyi başarmış bir romandır.

Yayımlandığı yıl on iki dile, bügün 24 dile çevrilmiş romanın, bu kadar büyük yankı uyandırmasının ve başarısının yeterince sebebi vardır. Ana figürlerini kedilerin oluşturduğu bu eser, fabl, polisiye, yetkin bir toplum eleştirisi ve aynı zamanda da son derece ilgi çekici, eğlencelik bir romandır.

Zengin sanatsal öğeleri, bilimsel uzanımları, çok katlı ve çok sesli özgün yapısıyla günümüzde post-modern diye anılan akımın seçkin bir örneğidir. Yazar bu eserinde, toplumun karşı karşıya olduğu tüm sorunların, özellikle savaşların sebeplerini adeta bir dedektif kimliğiyle ortaya koymaya çalışmıştır.

Bu seçkin eser, nihayet 1995 yılında Türkçe’mize de kazandırılmıştır.^[1] Real Yayıncılık tarafından yayımlanan ve aynı adı (Felidae) taşıyan çeviri roman, ne yazık ki ülkemizdeki okuyucu kitlesinden beklenen ölçüde ilgi görmemiştir. Sorun çevirinin kendisinden mi kaynaklanmaktadır? Yoksa romanın konusu ve yazarın anlatım tarzı Türk okuruna yabancı mı gelmektedir? Belki de okuyucumuz postmodern diye nitelendirilen bu romanı anlayamamaktadır. Bu soruları cevaplayabilmemiz için söz konusu çevirinin bilimsel bir eleştirisinin yapılması gerekmektedir.

Söz konusu çevirinin eleştirisine geçmeden önce, çevirmenin, çeviri eleştirmeninin ne tür bir işle uğraştığını ve bu zahmetli uğraşın bilim çevrelerinde nasıl değerlendirildiğini ya da hangi kriterlere göre değerlendirilmesi gerektiğini kısaca açıklamakta yarar görüyoruz.

Öncelikle kaynak dildeki eserin metin türünün belirlenmesi ve hangi tür akıma dahil edildiğinin bilinmesi, bu eseri çeviren kişiye önemli kolaylıklar sağlayacaktır. Nitekim adı geçen orijinal eser her ne kadar ‘fabl’ türüne özgü yabancılaştırma motifleri içerse de, öncelikle bir romandır. İşlenen tema modern toplum, yansıtma biçimi ise postmodern^[2] bir edebi tarzdır.^[3] Uluslararası edebiyat yorumcuları/eleştirmenleri 21. yüzyılın bu yeni akımını nasıl nitelemektedirler? Acaba postmodern edebiyat ülkemizde ne denli tanınmaktadır? Onun ötesinde postmodernizme örnek bir eserdeki bakış açısını kavrayabilecek, Batıya özgü bu duygu ve düşünce alemini anlayabilecek kültürel geçmişe ve bilince sahip miyiz? Sahip olabilir miyiz? Yoksa, ağırlıklı olarak Doğu kültürünün duygu, düşünce ve mizah tarzıyla hareket eden bizlere, zaten Batı insanına bile yabancı olan bu anlatım tarzı acaba iki kat daha yabancı olmaz mı? İyi ama, öyleyse neden piyasaya sürüldüğü yıl bu roman milyonlar sattı? Okuyucu sanki yazarın biçimsel üslubunu çözümleyerek mi okuyor? Hayır. Yazarın imgelem gücü ve bunu dil aracılığıyla görsel efektlere dönüştürme becerisi, buna biraz heyecan (polisiye tarzı) biraz da toplumsal eleştiri katması yemeğin tuzu biberi. Öyleyse neden Türk okuru rağbet etmedi ve etmiyor?

İşte tüm bu sorular çeviri eleştirmeninin soracağı genel sorulardır. Biz bu çeviriyi sorgularken bilimsel çeviri eleştirisinin öngördüğü hangi kriterlere göre davranmalıyız? Değişik bilimsel verilere dayanarak^[4] Yağan’nın bu çevirisini şu hususları dikkate alarak eleştirmeyi uygun görüyoruz:

a) Orijinal metin hangi okur kitlesine hitap ediyor? Çeviri metni hangi okur kitlesine hitap ediyor?
b) Kaynak metnin dil, üslup ve içeriği çevirmen ve okurun önbilgisini gerektiriyor mu?
c) Çeviri metni ait olduğu dilin edebi sanatlarından ne ölçüde yararlanabiliyor? (Çevirmenin hedef dildeki yetkinliği)
d) Çevirmen orijinal eseri sözdizimsel, anlamsal ve bildirişim açısından deşifre edebilmiş mi? Aynı şekilde amaç dile aktarabilmiş mi?
e) Orijinal metin okuyucu kitlesi üzerinde ne tür bir etki yaratmış? Hedef metin okuyucu kitlesi üzerinde ne tür bir etki yaratmış?
f) Varsa hataların sınıflandırılması

Şimdi bu kriterlere göre Felidae adlı Almanca orijinal eseri aynı adı taşıyan çevirisiyle karşılaştırmaya çalışalım. Bunu yaparken çeviriyi edebi metin çevirisinin öngördüğü ve son zamanlarda kabul görmüş olan beş eşdeğerlik düzeylerinde ele alıp inceleyeceğiz.^[5] Doğal olarak “okur psikolojisini” göz ardı etmek durumundayız. Çünkü eserin okuyucu üzerindeki etkisini ve eserin onda oluşturduğu imge dünyasını ölçme şansımız ne yazık ki yok görünüyor. Ancak somut olan şu ki, orijinal eser kendi ülkesinde milyonlar satarken, çevirisi bizde 1 baskı yapmış ve nedense kamuoyunun zihninde yer etmemiştir.

Turgay Yağan tarafından yapılan bu çeviriyi,

- düzanlamsal eşdeğerlik,
- yananlamsal eşdeğerlik
- metin türü gelenekleriyle ilgili eşdeğerlik,
- dil kullanımsal eşdeğerlik ve
- biçimsel eşdeğerlik,

[...]

^* Atatürk Üniversitesi, Alman Dili Eğitimi Bölümü

^** Gazi Eğitim Fakültesi, Alman Dili Eğitimi Bölümü

^[1] Yağan, Turgay: Felidae. Real Yayıncılık, İstanbul 1995

^[2] Postmodern eserler Ecevit’in (1996:18-19) ifadesiyle “tüm karşıtlıkların, madde-ruh, akıl-duygu, bilim-mistisizm vb. gerçeğin çeşitlemeleri olarak bir arada, ‘demokratik’ bir biçimde yer aldığı, bireşimin (sentezin) değil ‘eşzamanlı’ bir birlikteliğin varolduğu metinlerdir bunlar; kibernetik çağının edebiyatıdır oluşan [...] Çoğulculuk, edebiyatta biçemin ana öğesi durumuna gelmiştir [...] Metinlerarasılık (Intertextuality) ‘legal’ bir edebiyat öğesi durumuna gelmiştir son dönem romanında [...] Postmodern roman, geleneksel romanın gerçeklik düzleminden hızla uzaklaşmakta, giderek ‘yapaylaşmakta’; ikinci elden gerçeklik , bir laboratuarda üretilircesine titiz ama ‘oyunsu’ bir yaklaşımla biçim düzlemine taşınmaktadır [...]”

^[3] bkz. Bozdemir, Orhan: Akif Pirinçci’nin Felidae ve Francis (Felidae II) adlı romanlarında “toplum eleştirisi”. Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yüksek Lisan Tezi, Ankara 1994

^[4] Wills (1977); Reiss (1971); Koller (1987);

^[5] Koller (1987: 187); Aktaş (1996:93-174)