Η ΔΙΑΚΡΙΣΗ ΑΝΑΜΕΣΑ ΣΤΟ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΚΑΙ ΣΤΟ ΠΟΛΙΤΙΚΟ ΣΤΟ ΕΡΓΟ ΤΗΣ HANNAH ARENDT ΚΑΙ Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΟΥ ΟΛΟΚΛΗΡΩΤΙΣΜΟΥ

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ.

- ΕΙΣΑΓΩΓΗ
- Η ΔΙΑΚΡΙΣΗ ΑΝΑΜΕΣΑ ΣΤΟ ΠΟΛΙΤΙΚΟ ΚΑΙ ΣΤΟ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΣΤΟ ΕΡΓΟ ΤΗΣ HANNAH ARENDT ΚΑΙ Η ΣΧΕΣΗ ΤΗΣ ΔΙΑΚΡΙΣΗΣ ΑΥΤΗΣ ΠΡΟΣ ΤΟΝ ΟΛΟΚΛΗΡΩΤΙΣΜΟ
- Η ΠΕΡΙΣΤΟΛΗ ΤΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΣΤΟΝ ΟΛΟΚΛΗΡΩΤΙΣΜΟ
- ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

ΕΙΣΑΓΩΓΗ.

Στο πλαίσιο της σκέψης της Hannah Arendt συγκαταλέγεται μεταξύ άλλων και το θεμελιώδες, για αυτήν, ερώτημα για το ποιες είναι οι δυνάμεις που απειλούν την αυτονομία της πολιτικής. Είναι δυνατόν να παραμείνει η σφαίρα της πολιτικής ανεξάρτητη από επιδράσεις οι οποίες ταυτίζονται με την ανελευθερία, όπως για παράδειγμα ο ολοκληρωτισμός; Η πολιτική για την Arendt είναι ταυτόσημη με την ελευθερία. Η πολιτική εμπεριέχει τις έννοιες της πράξης και της ομιλίας.^[1] Η Arendt ασχολείται με το νόημα της πολιτικής. Το νόημα της πολιτικής για την Arendt είναι η δυνατότητα που διατηρεί ο άνθρωπος να πραγματοποιήσει μια νέα αρχή.

Στο πλαίσιο αυτό της εγγενούς δυνατότητας της νέας αρχής η Arendt τοποθετεί τη διάκριση μεταξύ πράξης και βούλησης, πράξης στη vita activa και βούλησης στην vita contemplativα, με σκοπό την πραγμάτωση της ελευθερίας. Το νόημα του πολιτικού αποτελεί για την Arendt την ίδια την έννοια της ελευθερίας. Πού μπορεί να πραγματωθεί η ελευθερία; Σε καθεστώτα τα οποία επιτρέπουν στον άνθρωπο να εκμεταλλευθεί όλες του τις δυνατότητες για ολοκλήρωση και αυτοεξέλιξη, σε καθεστώτα όπου ο δημόσιος βίος επιτρέπει την πράξη και την ομιλία.

Θα προσπαθήσω λοιπόν να δείξω ποιες είναι οι συνέπειες της διάκρισης ανάμεσα στο δημόσιο βίο και στον ιδιωτικό βίο που πραγματοποιεί η Arendt και τι σημαίνει αυτή η διάκριση για την πραγμάτωση του πολιτικού.

Η Arendt κάνει και έναν επιπλέον διαχωρισμό ανάμεσα στο πολιτικό και το κοινωνικό^[2]. Θα επιχειρήσω να καταδείξω πώς χρησιμοποιεί η Arendt τη διάκριση αυτή για να ερμηνεύσει το φαινόμενο του ολοκληρωτισμού. Θα δούμε πρώτα τι σημαίνει για την Arendt το πολιτικό και τι σημαίνει το κοινωνικό. Θα αναζητήσουμε κατόπιν στα κείμενά της την έννοια του ολοκληρωτισμού και υπό ποιες μορφές αυτός υποστασιοποιείται στην ιστορία.

Κεντρικός άξονας της εργασίας μας θα είναι η περιστολή της πολιτικής από τον ολοκληρωτισμό. Η αναίρεση της πολιτικής πράξης είναι η κατάλυση της ανθρώπινης ελευθερίας σύμφωνα με την Arendt. Επειδή για την Arendt η πολιτική πράξη είναι δείγμα ελευθερίας θα δείξω επίσης τι σημαίνει για την Arendt η υποταγή του ατόμου στον κομφορμισμό του κοινωνικού. Η Arendt αναμένει ένα «θαύμα» όπως το ονομάζει για τη διαφυγή του ανθρώπου από αυτή την υποδούλωση, το θαύμα της ανθρώπινης πράξης και της αναδημιουργίας, της υλοποίησης της ανθρώπινης δυνατότητας για μια νέα αρχή.

Η ΔΙΑΚΡΙΣΗ ΑΝΑΜΕΣΑ ΣΤΟ ΠΟΛΙΤΙΚΟ ΚΑΙ ΣΤΟ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΣΤΟ ΕΡΓΟ ΤΗΣ HANNAH ARENDT ΚΑΙ Η ΣΧΕΣΗ ΤΗΣ ΔΙΑΚΡΙΣΗΣ ΑΥΤΗΣ ΠΡΟΣ ΤΟΝ ΟΛΟΚΛΗΡΩΤΙΣΜΟ

Πριν εξετάσουμε τη σχέση του ολοκληρωτισμού και του πολιτικού με τη διάκριση που πραγματοποιεί η Arendt μεταξύ του κοινωνικού με το πολιτικό θα ήταν χρήσιμο να δούμε πως αντιμετωπίζονται αυτές οι έννοιες. Το πολιτικό προσεγγίζεται μέσα από ένα πρίσμα ανασυγκρότησης της πολιτικής ύπαρξης. Η ύπαρξη αυτή φαίνεται να δρα μέσα στο δημόσιο χώρο και να παίρνει υπόσταση μέσα από τη συνεχή αλληλεπίδραση με άλλους δρώντες.

Την Arendt δεν την ικανοποιούν γενικές έννοιες που παραδοσιακά χρησιμοποιούνται στην πολιτική φιλοσοφία. Για τούτο και δεν ξεκινά να σκέφτεται την έννοια του πολιτικού βασισμένη σε αυτές. Την ενδιαφέρει η πολιτική εμπειρία όπως γίνεται αντιληπτή στους δρώντες του πολιτικού βίου. Βλέπει το πολιτικό υπό το πρίσμα της ανθρώπινης πράξης όπως αυτή ορίζεται στο έργο της ΑΝΘΡΩΠΙΝΗ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ.

Δεν μπορεί να δει ξεχωριστά τον δρώντα από το πολιτικό. Μέσα στο πολιτικό πραγματώνεται η εγγενής ιδιότητα του ανθρώπου, η πράξη. Η πράξη είναι η ενεργοποίηση της ανθρώπινης κατάστασης της γεννησιμότητας, της δυνατότητας δηλαδή του ανθρώπου να ξεκινά κάτι νέο, να ξεφεύγει από τις κάθε λογής συμβάσεις. Ταυτόχρονα όμως η Arendt «σύμφωνα με τη χομπσιανή παράδοση και με τη μοντέρνα παράδοση της πολιτικής σκέψης, σκέφτεται την πολιτική κοινωνία - το χώρο που παίρνει σάρκα και οστά το πολιτικό – ως τεχνητή συνένωση μάλλον παρά ως κάτι το φυσικό, ως κάτι το οποίο δημιουργήθηκε και διατηρήθηκε από τις ανθρώπινες υπάρξεις ενάντια στις δυνάμεις της φύσης και στις καταστρεπτικές τάσεις τους»^[3]

Η Arendt βλέπει στο πολιτικό « τον χώρο όπου συναθροίζονται οι άνθρωποι, όπου συγκεντρώνονται αλλά και διαχωρίζονται ταυτόχρονα»^[4], ένα τόπο ελευθερίας της έκφρασης και της πράξης. Το άτομο που εκφράζεται και δρα ελεύθερα όταν δεν ευρίσκεται στην απομόνωση, έχει τη δυνατότητα να δημιουργήσει, να αρχίσει κάτι εκ του μηδενός. Η πολιτική, σύμφωνα με την Arendt, είναι σύστοιχη προς την υλοποίηση της ανθρώπινης ελευθερίας στο δημόσιο χώρο. Για να μπορούν οι άνθρωποι να έρχονται σε αλληλεπίδραση στο χώρο αυτό, στο πολιτικό, πρέπει να μπορούν να ομιλούν και να πράττουν επί ίσοις όροις. Η ισότητα των ανθρώπων είναι ουσιώδες γνώρισμα του πολιτικού.

Οι άνθρωποι πρέπει επίσης να έχουν κάτι να πούνε στα πλαίσια της αλληλεπίδρασης αυτής. Αυτό προϋποθέτει τη διαφορετικότητά τους.^[5] Η Arendt συσχετίζει το δημόσιο χώρο με το πολιτικό. Το πολιτικό δίδει στους ανθρώπους τη δυνατότητα καταρχήν να αντιληφθούν τη διαφορετική ταυτότητά τους. Αυτή είναι η λειτουργία του πολιτικού. Στο πεδίο της «δημόσιας εμφάνισης η λειτουργία της πολιτικής ως δύναμης είναι να διατηρεί αυτό το χώρο»^[6], το δημόσιο χώρο. Η Arendt υποστηρίζει αυτά έχοντας κατά νου την αθηναϊκή Δημοκρατία του Περικλή. Σε ποιο χώρο αναδύεται το πολιτικό; Σε ποιο ιστορικό και κοινωνικό καθεστώς; Το καθεστώς της αρχαίας πόλεως είναι το ιστορικό περίβλημα του πολιτικού όπως εννοιολογείται από την Arendt .

H πόλις επιτρέπει την ανάδυση του πολιτικού. Στην πόλη, σύμφωνα με την Arendt, ο άνθρωπος μέσω της πράξης και της ομιλίας καθίσταται δρών. Η πράξη είναι αποτέλεσμα της πολλαπλότητας των ερμηνειών των ανθρώπων διότι το αποτέλεσμα το οποίο προκύπτει είναι η συνισταμένη των πολλών ερμηνειών για τον κόσμο που έχουν οι άνθρωποι. Με την έννοια αυτή η συνισταμένη των πράξεων των ελεύθερων ανθρώπων αποτελεί μια εξόχως πολιτική κατηγορία. «Η ουσία και το νόημα όλων των πραγμάτων είναι πολιτικό»^[7] ‘Έχουμε μπροστά μας δύο υποσύνολα τα οποία συνδέονται μεταξύ τους μέσω της πολλότητας, της συνεχούς αλληλεπίδρασης μεταξύ διαφορετικών ανθρώπων για τη κατάκτηση της αλήθειας. Το υποσύνολο του πολιτικού μέσα στο οποίο υποστασιοποιούνται η πράξη και ο λόγος, και το υποσύνολο του κοινωνικού μέσα στο οποίο αναδεικνύεται η διαφορετικότητα και η ισότητα των ανθρώπων. «Η αγάπη για ισότητα και η αγάπη για διάκριση είναι συνδεδεμένα χαρακτηριστικά της πολλότητας»^[8] Σύμφωνα με την Canovan^[9] η Arendt θεωρεί ότι τα χαρακτηριστικά της πολλότητας διαστρεβλώθηκαν από την Πλατωνική φιλοσοφία. Η φιλοσοφία απομακρύνθηκε από την σφαίρα των ανθρωπίνων υποθέσεων και πραγματοποιήθηκε ο διαχωρισμός μεταξύ του ανθρώπου της σκέψης από τον άνθρωπο της πράξης. «Ο ίδιος ο Πλάτων περιέγραψε τη σχέση ανάμεσα στη φιλοσοφία και στην πολιτική μέσα από τη στάση του φιλοσόφου απέναντι στην πόλιν».^[10] Τα όρια της ελευθερίας καθορίζονται από τα τείχη της πόλεως. Στο δημόσιο χώρο της πόλεως πραγματώνονται τα χαρακτηριστικά της πράξης και της ομιλίας. Στο χώρο αυτό είτε ο άνθρωπος παραμένει δέσμιος της ανάγκης είτε διαφεύγει της ανάγκης και γίνεται ελεύθερος. Μετά την εμφάνιση του Χριστιανισμού επήλθε μια αλλαγή στην διάκριση δημόσιου και ιδιωτικού χώρου. Με τον Χριστιανισμό αυτοί που στερούνται πολιτικών δικαιωμάτων, όπως οι δούλοι και οι γυναίκες αποκτούν δικαιώματα στο δημόσιο χώρο. Μέσω της εκκοσμίκευσης της χριστιανικής εκκλησίας, η επανερμηνεία της πολιτικής από τον Αυγουστίνο και μετά έφερε την απελευθέρωση από την πολιτική «η οποία δεν είναι πλέον ζήτημα των λίγων αλλά αντιθέτως των πολλών, που ούτε θα έπρεπε ούτε χρειάζεται να ασχολούνται με τα ζητήματα της διακυβέρνησης, ενώ ταυτόχρονα το βάρος της ενασχόλησης με την απαραίτητη πολιτική διευθέτηση των ανθρωπίνων υποθέσεων βαραίνει τους λίγους».^[11]

Η Arendt σημειώνει ότι «η σφαίρα της ζωής και των αναγκών της η οποία στην Αρχαιότητα θεωρούνταν κατεξοχήν ιδιωτική σφαίρα, τώρα μπήκε στη δημόσια σφαίρα με τη μορφή του κοινωνικού»^[12] Έχουμε τη σταδιακή ατροφία της πολιτικής σφαίρας. Ποιά είναι λοιπόν η θέση της πράξης και του λόγου στο νέο αυτό καθεστώς; Η πράξη αποτελεί αυτοσκοπό, δεν έχει τα χαρακτηριστικά της εργασίας η οποία είναι μέσο για την πραγματοποίηση κάποιων άλλων σκοπών. Εισχώρησε λοιπόν, κατά την Arendt, στη δημόσια σφαίρα, στο δημόσιο χώρο η ανάγκη, ο μόχθος, η εργασία, και άρχισε να τον διαμορφώνει εκ νέου. Η θέσπιση κανονικοτήτων, τυποποιήσεων και συμμορφώσεων για τον λόγο και την ανθρώπινη πράξη καταδυνάστευσαν την πράξη και το λόγο.

[...]

^[1] Hannah Arendt, Υπόσχεση Πολιτικής, εκδόσεις Κέδρος, Αθήνα 2009, σελ 165.

^[2] Hannah Arendt, Η ανθρώπινη Κατάσταση, Εκδόσεις Γνώση, Αθήνα 1986, σελ 59.

^[3] The Cambridge Companion to Hannah Arendt, edited by Dana Villa, Cambridge University Press, 2000, page 5

^[4], Hannah Arendt, Υπόσχεση Πολιτικής, εκδόσεις Κέδρος, Αθήνα 2009, σελ. 163

^[5], Hannah Arendt, Υπόσχεση Πολιτικής, σελ. 39.

^[6] Hannah Arendt, Υπόσχεση πολιτικής, σελ 39.

^[7] Hannah Arendt , Υπόσχεση πολιτικής, σελ 40.

^[8] Hannah Arendt , Υπόσχεση πολιτικής, σελ 117.

^[9] Margaret Canovan, Hannah Arendt: A reinterpretation of her political thought, University of Cambridge, GB 1992, σελ. 4.

^[10] Hannah Arendt , Υπόσχεση πολιτικής, σελ. 77.

^[11] Hannah Arendt , Υπόσχεση πολιτικής, σελ. 200.

12 Hannah Arendt , Υπόσχεση πολιτικής, σελ 202.